Οι Έλληνες του Πόντου που κατάφεραν να γλιτώσουν από τα τάγματα εργασίας, τα εφιαλτικά Αμελέ Ταμπουρού, άρχισαν να οργανώνουν αντίσταση κατά των Τούρκων. Σκοπός ήταν να κρυφτούν και να γλυτώσουν την εξόντωση, να αμυνθούν αλλά και να εκδικηθούν. Έτσι δημιουργήθηκε το ποντιακό αντάρτικο….
Οι Έλληνες του Πόντου που κατάφεραν να γλιτώσουν από τα τάγματα εργασίας, τα εφιαλτικά Αμελέ Ταμπουρού, άρχισαν να οργανώνουν αντίσταση κατά των Τούρκων. Σκοπός ήταν να κρυφτούν και να γλυτώσουν την εξόντωση, να αμυνθούν αλλά και να εκδικηθούν. Έτσι δημιουργήθηκε το ποντιακό αντάρτικο. Αρχικά, ανέβηκε στο βουνό ένας μικρός αριθμός Ελλήνων και προσπάθησε να αντισταθεί με πρωτόγονα όπλα, όπως τσεκούρια. Στην πορεία όμως, όταν οι επιθέσεις και οι σφαγές αυξήθηκαν, οι μικρές αντάρτικες ομάδες άρχισαν να ενισχύονται από άτομα, που έφευγαν για να γλυτώσουν ή ανέβαιναν στο βουνό για να εκδικηθούν τους σφαγείς των συγγενών τους. Η ανομία και το λαθρεμπόριο όπλων ήταν τόσο εκτεταμένα που τους βοήθησαν να αποκτήσουν όπλα. Οι ηγέτες του αντάρτικου Γενικότερα, δεν υπήρχε ένα ενιαίο κέντρο εθνικό που να καθοδηγεί όλο αυτό το κίνημα το οποίο ήταν αυθόρμητο και διεσπαρμένο. Στην οργάνωση των άτακτων σωμάτων των Ελλήνων του Πόντου συνέβαλε αρκετά ο Μητροπολίτης Αμασείας Γερμανός Καραβαγγέλης, ο οποίος είχε μακρά πείρα από τον Μακεδονικό Αγώνα λίγα χρόνια νωρίτερα. Σύντομα όμως, αναδείχθηκαν οι ηγετικές φυσιογνωμίες του ποντιακού αντάρτικου. Ο Παντέλαγας, ο Ιστίλαγας, ο Στυλιανός Αναστασιάδης, ο Βασίλειος Ανθόπουλος. Στον Ανατολικό Πόντο κυριάρχησε η μορφή του οπλαρχηγού Ευκλείδη Κουρτίδη, από τα χωριά της Σάντας. Πολέμησε σκληρά και ήρθε στην Ελλάδα το 1924 σε μεγάλη ηλικία. Το τέλος του ήταν τραγικό. Έπεσε από το κάρο του και τον ποδοπάτησαν τα άλογα του. Το περιγράφει ένα γνωστό ποντιακό τραγούδι: “’Σ σα έντεκα τ’ Άε Βλασσή Ευκλείδης εσκοτώθεν, π’ έκ’σεν το μαύρον το χαπάρ’ τα ραχία ’φορτώθεν…”
Ο αντάρτης Κοτζά Αναστάς έμεινε στην ιστορία για τη μαχητικότητά του. Γι’ αυτό του έδωσαν και το παρατσούκλι «Κολοκοτρώνης του Πόντου». Το τέλος του ήταν δραματικό, καθώς προδόθηκε για χρήματα, αφού οι τουρκικές αρχές τον είχαν προκηρύξει. Δολοφονήθηκε από έναν συγγενή του για να πάρει την αμοιβή από τους Τούρκους. Πολλοί αντάρτες έπαιρναν μαζί και τις οικογένειές τους στο βουνό, ενώ και οι γυναίκες βοηθούσαν στο αντάρτικο με κάθε τρόπο, κυρίως όμως με τρόφιμα και μεταφορά μηνυμάτων. Οι Πόντιες πήγαιναν προμήθειες στους αντάρτες με κίνδυνο της ζωής τους. Ήταν πάρα πολύ δυνατές και γεροδεμένες γυναίκες, γιατί ζούσαν στο υψόμετρο και έτρωγαν πάρα πολύ καθαρή τροφή. Δεν δίσταζαν να φορτώνονται απίστευτα βάρη και να τα ανεβάζουν στους άντρες τους στα βουνά. Υπήρξαν όμως και πόντιες που πολέμησαν γενναία. Η λοχαγός Ελένη ήταν “ο τελευταίος αντάρτης”, που πολέμησε στα βουνά μέχρι το 1924. Ήταν μια μητέρα που έχασε τον γιο της μπροστά στα μάτια της και βγήκε στο βουνό. Παρά την ανταλλαγή πληθυσμού έμεινε πίσω και αρνήθηκε να εγκαταλείψει την πατρίδα της. Ηρωϊκή μορφή ήταν και η καπετάνισσα Πελαγία. Η δράση της έσωσε αρκετούς Έλληνες της περιοχής στον δυτικό Πόντο.
